Réttarríkið og rannsóknarnefndir

Brynjar Níelsson, hæstaréttarlögmaður og ötull talsmaður réttarríkisins, skrifar athyglisverða grein um rannsóknarnefndir á Pressunni í gær.  Þar bendir Brynjar á það stjórnarskrárbrot að pólitískar nefndir fái undanþága frá refsiábyrgð til að geta veist að æru og friðhelgi einstaklinga. 

Dómarar í héraðsdómi og Hæstarétti, þurfa bera fulla refsiábyrgð á störfum sínum.  Brynjar bendir á að þeir sem eru til rannsóknar hjá rannsóknarnefndum njóti ekki lágmarksréttinda um hlutlausa málsmeðferð.  Jafnframt bendir Brynjar á að refsileysi rannsóknarnefnda leiðir til ábyrgðarleysis þeirra sem í þeim starfa.  Nefndarmönnum hætti til óvandaðra vinnubragða, fljótfærnislegra ályktanna og jafnvel vinna í samræmi við ætlaðar væntingar skýrslubeiðenda og stemmningarinnar í þjóðfélaginu.

Brynjar bendir á vonda reynslu af vinnu rannsóknarnefndar Alþingis undir stjórn Páls Hreinssonar. Rannsóknarnefnd Páls Hreinssonar skrifaði skýrslu til að þóknast núverandi stjórnvöldum og þess sem talið var til vinsælda fallið. Skýrslan er full af staðreyndavillum og röngum ályktunum eins og forseti Íslands og fleiri hafa bent á. Fyrir liggur að rannsóknarnefndin túlkaði meginatriði í bankalöggjöf á rangan hátt.

Verst af öllu er að Rannsóknarnefnd Alþingis virti ekki meginreglur um réttindi einstaklinga og fyrirtækja til hlutlausrar rannsóknar, aðgangs að gögnum og fleira. Hún veitti andmælarétt aðeins til málamynda og hvorki treysti sér til svara eða birta þau andmæli sem henni bárust.  Jafnvel augljóst vanhæfi eins nefndarmanns var látið átölulaust, þó hinir nefndarmennirnir hefðu gert athugsemdir við vanhæfið í upphafi en fallið frá því þegar þeim var sagt að gera það. 

Það er athyglivert að eftir að skýrsla rannsóknarnefndarinnar kom út hafa höfundarnir ekki viljað tjá sig um efni hennar.  Þeir vita að refsileysið nær ekki til síðari ummæla.

Brynjar Níelsson mun vonandi taka sæti á Alþingi eftir kosningar. Ekki er vanþörf á að öflugur málsvari réttarríkisins láti þá til sín taka. Þangað til verður að vona að þingmenn átti sig á því að tillaga um refsileysi rannsóknanefnda, stangast á við grunnsjónarmið réttarríkisins og stjórnarskrá. Það er lágmark að þeir sem taka að sér störf í rannsóknarnefndum þori að taka ábyrgð á gerðum sínum fyrir dómi alla vega ekki síðri en dómarar.

Hvað svo með að virða þann grundvallarrétt þeirra sem til rannsóknar eru að þeir fái skipaðan réttargæslumann sem fylgist með málsmeðferðinni og geti gert athugaemdir á rannsóknarstigi. Þetta á ekki síst við þegar fjallað er um látið fólk sem hefur iðulega orðið fyrir mannorðsmissi vegna álits og ummæla í rannsóknarskýrslum og rannsóknarnefndarmanna.